Türk-İslam Devletleri

                                                  İLK TÜRK-İSLAM DEVLETLERİ

Karahanlılar (840-1212)

Hakaniye Devleti olarak da bilinirler. “Bilge Kül Kadir Han” tarafından Batı Türkistan merkezli kurulmuştur. Başkentleri Semerkant’tır ve dönemin en önemli kültür merkezidir.

Karluk, Yağma ve Çiğil Türklerinin birleşmesinden oluşmuştur.

Saltuk Buğra Han zamanında İslamiyeti kabul etmişlerdir.

İlk Müslüman Türk devletidir.

Müslüman-Türk eserlerinin ilk örneklerini vermişlerdir. Türk-İslam sentezini oluşturmuşlardır.

Devletin başında hükümdar bulunmuştur ve ülke hanedan ailesinin ortak malı sayılmıştır.

Resmi dil olarak Türkçeyi kullanmışlardır. Yazışmalarda Uygur alfabesini kullanmışlardır.

Türk tarihinin ilk burslu öğrencilik sistemini başlatmışlardır.

İlk kez resmi posta teşkilatını oluşturmuşlardır.

Bimarhaneler (hastane) inşa etmişlerdir.

Türk – İslâm tarihinde ilk medreseleri kurmuşlardır. Semerkant medresesi Türk-İslam tarihinin ilk medresesidir.

İpek Yolu’na hakim bir coğrafyada oldukları için ticarete önem vermişler, ticareti geliştirmek için ribatlar (kervansaray – aşkabat) inşa etmişlerdir.

Buhara, Kaşgar, Semerkant, Talas, Fergana gibi şehirleri ilim ve kültür merkezi haline getirmişlerdir.

Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig adlı eserini bu dönemde yazmıştır. Bu eser; bir devlet nasıl yönetilir, yöneticisi nasıl olmalıdır konularında bilgi vermektedir.

Kaşgarlı Mahmut, Divan-ı Lügât-it Türk adlı eseri de bu dönemin eserlerindendir. Türkçenin ne kadar zengin bir dil olduğunu kanıtlamak amacıyla yazılmış bir sözlüktür.

Bu döneme ait diğer eserler; Edip Ahmet Yükneki’nin Atabet’ül Hakayık, Hoca Ahmet Yesevi’nin, Divan-ı Hikmet adlı eserleridir.

Doğu ve Batı şeklinde yönetilmişlerdir. 1042 yılında ikiye ayrılmışlardır.

Doğu Karahanlılar 1130’da Karahıtaylar tarafından, Batı Karahanlılar ise 1212’de Harzemşahlar tarafından ortadan kaldırılmıştır.

Orta Asya’da Türklerin anavatanında kurulduğu için herkes Türktür. Bu nedenle ana dil Türkçedir, ücretli askere ihtiyaç yoktur, milli benliklerini korumuşlardır.

Birkaç boyun birleşmesiyle kurulduğu için İslamiyetten sonra da boylar birliği federasyonu devam etmiştir diyebiliriz.

Doğu-Batı şeklinde yönetilmiş, ikili yönetim anlayışı devam etmiştir. Bunlar da eski Türk devlet geleneğinin sürdürüldüğüne kanıttır.

Gazneliler (963-1187)

Alp Tigin tarafından Afganistan’ın Gazne şehrinde kurulmuştur.

Devlet ismini kurulduğu coğrafyadan almıştır.

Devlet; Türkler, İranlılar, Araplar, Afganlar ve Gurlulardan oluşmuştur. Çok uluslu bir yapıya sahip olmalarından dolayı saf bir Türk devleti özelliği göstermeyen Gaznelilerin etnik yapısındaki bu farklılıklar devletin yıkılışını kolaylaştırmıştır.

Gazneli Mahmut zamanında Hindistan’a 17 sefer düzenleyerek bu bölgede İslamiyetin yayılmasını sağlamışlardır.

Hindistan’da İslamiyeti yayarak Kast Sistemini (halkın kesin sınıflara ayrıldığı ve sınıflar arası geçişin mümkün olmadığı bir sistemdir) zayıflatmışlardır.

Ordularında filleri ve Gulam(devşirme) askerlerini kullanmışlardır.

İslam Halifesinin koruyuculuğunu üstlenmişlerdir. Gazneli Mahmut, Abbasi Halifesini baskı altında tutan Büveyhoğulları’nı yenerek Halifeyi bu baskıdan kurtarmıştır. Bunun üzerine Abbasi Halifesi tarafından kendisine “Sultan” ünvanı ve “Hilat” verilmiştir. Gazneli Mahmut tarihte ilk kez “Sultan” ünvanını kullanan Türk hükümdarıdır. Sultan ünvanı, Tanrı adına devleti yönetme yetkisinin Halife aracılığıyla hükümdar ve ailesine verilmesidir. Bu bakımdan Orta Asya’daki Kut anlayışından biçim yönünden farklıdır.

Türkçeyi resmi dil olarak kullanmamışlardır. Saray dili Türkçe, resmi dil ve bilim dili Arapça, edebi dil Farsçadır.

Firdevsi, Şehname adlı eserini Gazneli Mahmut için yazmıştır. Biruni’nin de Asarül Bakiye isimli eseri bu döneme aittir.

Çeşitli etnik unsurlardan meydana gelmeleri yıkılmalarının en önemli sebebidir.

Büyük Selçuklu Devleti ile yaptıkları Dandanakan Savaşı’nı (1040) kaybetmeleriyle yıkılma sürecine girmişlerdir.

Gazneliler Afganistan’da kurulmuştur. Türklerin anavatanında kurulmadıklarından resmi dil Türkçe değildir, ücretli askerlere ihtiyaçları vardır, milli benliklerini korumaları zordur. Yıkılmalarının ana sebebi çok uluslu olmalarıdır. Babürler (1526-1857) Babür Şah tarafından kurulmuştur. Hindistan’da İslamiyetin yerleşmesini sağlamışlardır. Şah Cihan tarafından eşi Mümtaz Mahal (Ercümend Banu Begüm) adına yaptırılan Taç Mahal (Mahal’in Tacı) en önemli eserleridir. (Taç Mahal bir mezardır ve inşasında Mimar Sinan’ın öğrencilerinden Mimar İsmail’de görev almıştır. Bir daha böyle bir eser yapamasınlar diye yapımında çalışan mimarları, Allah’ın verdiği canı Allah alır inancıyla öldürmemişler, dillerini ve ellerini kesmişler, gözlerini kör etmişlerdir. Ve Taç Mahal gibi bir eser daha inşa edilememiştir, Dünya üzerinde tektir. ) Mısır’da Kurulan Türk Devletleri Türkler İslamiyeti kabul ettikten sonra Abbasi Devleti’nde askeri ve siyasi görevler almaya başlamışlardı. Abbasiler’in zayıfladığı dönemlerde bazı Türk komutanları bulundukları bölgelerde kendi bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. Tolunoğulları (868-905) Abbasilerin Mısır Valisi Tolunoğlu Ahmet tarafından Mısır’da kurulan ilk Türk-İslam devletidir. Mısır’ı bayındır hale getirmiştir. Tolunoğlu Ahmet Camii en önemli eserleridir. İhşitler/Akşitler (935-969) Ebubekir Mehmet tarafından kurulmuştur. Kutsal topraklara hakim olan ilk Türk devletidir. Tarihçi El-Kindi bu dönemde yaşamıştır. Eyyubiler (1174-1250) Selahaddin Eyyubi tarafından kurulmuştur. Hıttin Savaşı ile Kudüs’ü Haçlılar’dan geri almışlardır. Bu da III.Haçlı Seferi’nin başlamasına önayak olmuştur. Memlükler (1250-1517) İzzettin Aybeg tarafından kurulmuştur. Veraset anlayışı farklı olan tek Türk devletidir. Her komutan/emir, vali; hükümdar olabilirdi. İslam halifesini saraylarında himaye etmişlerdir. Osmanlının Memlüklere son vermesiyle halifelik Abbasi halifesinden Osmanlı hükümdarlarına geçmiştir. Memlük hükümdarları hiçbir zaman halife olmamışlar, sadece halifeyi korumuşlardır. Bütün Türk devletleri içinde saltanat makamında halifelik anyayışı sadece Osmanlı’da görülmüştür. Hükümdarı aynı zamanda halife olan tek Türk devleti Osmanlı’dır. Yavuz Sultan Selim Mısır’ı aldıktan sonra halifelik hırkasını Ayasofya Camisi’nde giymiştir. Memlük Devleti’ne, Mercidabık (1516) ve Ridaniye (1517) savaşları sonucunda Osmanlı Devleti son vermiştir. Mısır’da kurulan Türk devletlerinin yıkılmalarının ana sebebi; yönetilenlerin Türk, yönetenlerin farklı kavimlerden olmasıdır. Bu yüzden devlet-millet kaynaşması sağlanamamıştır. Büyük Selçuklu Devleti (1038-1157) Selçuk Bey tarafından İran’ın Cent şehrinde kurulmuştur. Devlet kurucusunun adıyla anılmaktadır. Selçuk Bey ölünce yerine kardeşi Arslan Yabgu, O’nun ölümü üzerine yeğenleri Tuğrul ve Çağrı Beyler tahta geçmiştir. (Bu eski Türk devlet geleneğinin devam ettiğini gösterir.) Anadolu hakimiyeti için Bizans’la Pasinler (1048 – Anadolu’yu keşif savaşıdır) ve Malazgirt savaşlarını (1071) yapmışlardır. Türkler Anadolu’ya ilk Kars’tan girmişlerdir. Malazgirt Savaşı’yla Anadolu’nun kapıları Türklere açılmıştır. Malazgirt Savaşı sonunda ilk Türk beylikleri kuruldu. Atabeylik sistemini başlatmışlardır. Amaç hükümdar çocuklarına devlet yönetim tecrübesi kazandırmaktır. Sistemin olumsuz yanı ise; Atabeyler bazen bağımsızlık hareketlerinde bulunmuşlar ve hükümdar çocuklarını taht için kışkırtmışlardır. Bu sistemin Osmanlı Devleti’ndeki karşılığı “Lalalık”tır. Abbasi Halifesinin yardım istemesi üzerine 1055 yılında Bağdat’a giren Tuğrul Bey, Abbasi Halifesi’ne yardımları karşılığı Halifeden “Doğunun ve Batının Sultanı” ünvanını almıştır. İkta sistemini oluşturmuşlardır. Türkçeyi resmi dil olarak kullanmamışlardır. Celali takvim Ömer Hayyam tarafından Celaleddin Melikşah adına düzenlenmiştir ve temel amaç ticarettir. Sultan Melikşah döneminin en ünlü veziri Nizamül Mülk’tür. Bu devrin en büyük medresesi Nizamiye Medreselerini Bağdat’ta inşa etmişlerdir. Nizamiye Medreseleri’nde dini bilgilerin yanında felsefe, filoloji, matematik gibi dersler de okutulmuştur. Nizamiye Medreseleri dünyadaki ilk on üniversite arasında kabul edilmektedir. Bu dönemde, ilk defa divan teşkilatı kurulmuş, ikta sistemi uygulanmıştır. Siyasetname bu dönemin önemli eserlerindendir. Vezir Nizamül Mülk tarafından yazılmıştır ve hükümdara öğüt içerir. Dönemin sonlarına doğru “Batınilik” mezhebi ortaya çıktı. Büyük Selçuklu Devleti, Moğollarla yaptığı Katvan Savaşı’nı (1141) kaybadince yıkılma sürecine girmiştir. İran’da kurulduğu için Fars kültürü etkilidir, resmi dil Türkçe değildir, Farsça ve Arapça kullanmışlardır. Ücretli askerlere ihtiyaçları vardır. Türk tarihinde hükümdar hocalığı ilk kez İslamiyet öncesinde Ataman, Türk-İslam tarihinde ilk kez Büyük Selçuklu Devleti’nde Atabey, ikinci olarak Osmanlı Devleti’nde Lala olarak adlandırılmıştır.  Büyük Selçuklu Devleti’nin yıkılmasında; Devlet sınırlarının çok genişlemesi üzerine merkezi otoritenin korunamaması, Hükümdar ailesi arasında taht kavgalarının çıkması, Atabeylerin bulundukları mevkii kullanarak bağımsız hareket etmesi, Yönetim kademelerinde İranlılara görev verilerek Oğuzların devlete küstürülmesi, Şiî Fatimilerin ve Batınilerin zararlı faaliyetleri Merkezi otoritenin zayıflamasından yararlanan atabeylerin ayaklanıp bağımsızlıklarını ilan etmeleri gibi nedenler etkili olmuştur. İkta Sistemi Meliklere, Emirlere ve Komutanlara yaptıkları görevlerin karşılığında tahsis edilen topraklar ve topraklardan toplanan vergi gelirleri ile devlete asker beslenmesi sistemidir. Kısaca iktanın olduğu yerde maaş olmaz. İkta dağıtan kişiye Pervaneci, İkta alan görevliye Sipahi, sipahinin yetiştirdiği atlı askere ise Cebelü denir. Sistemin Osmanlıdaki karşılığı Tımar Sistemi’dir. İkta Sisteminin Yararları Hazineye yük olmadan memur maaşları karşılanmıştır. Hazineye yük olmadan güçlü bir ordu beslenmiştir. Üretimde süreklilik sağlanmıştır. Eyaletlerin güvenliği sağlanmıştır. Göçebe Türkmenlerin yerleşik hayata geçmesi sağlanmıştır. Yakın Doğu ve Asya’da Kurulan Diğer Devletler Moğol İmparatorluğunun Yıkılmasıyla Kurulan Devletler Moğol İmparatorluğu Cengiz Han tarafından kurulmuştur. Türklerden etkilenmişlerdir. Ülkeyi hanedanın ortak malı saymışlar, ordularında onlu sistemi kullanmışlar, devlet meselelerini kurultayda görüşmüşlerdir. Altınorda Devleti Cengiz Han’ın torunu Batu Han tarafından Karadeniz’in kuzeyinde kuruldu. Orda, çadır anlamına gelir. Rusların güçlenmesini engellemişlerdir. Zamanla İslamiyeti benimseyip Türkleştiler. Çağatay Devleti Cengiz Han’ın oğlu Çağatay tarafından Türkistan’da kuruldu. Zamanla İslamiyeti benimseyip Türkleştiler. İlhanlılar Cengiz Han’ın torunu Hülagü tarafından İran’da kuruldu. 1258’de Abbasi Devleti’ne son verdiler. 1243 Kösedağ Savaşı ile Anadolu Selçuklu Devleti’ni yıkarak Anadolu’ya hakim oldular. Zamanla İslamiyeti benimseyip Türkleştiler. Kubilay Hanlığı Cengiz Han’ın torunu Kubilay tarafından Çin’de kuruldu. Zamanla Çinlileştiler. Marco Polo seyahatnamesinde bu devletten bahsetmiştir. Timur İmparatorluğu Çağatay Devleti’nin topraklarında kurulmuştur. Timur, 1402’de Ankara Savaşı’nda Osmanlı Devleti’ni mağlup ederek Fetret Devri’ne girmesine neden olmuştur. Altınorda Devleti’ni yıkması Rus birliğinin kurulmasına ortam hazırlamıştır. Timur döneminin önemli bilginleri arasında Ali Şir Nevai bulunur. Eseri Muhakemet’ül Lügateyn’dir. Yine bu dönemin bilim adamı Uluğ Bey’in Semerkant’ta açtığı medresede Ali Kuşçu önemli araştırmalar yapmıştır. Harzemşahlar Devlet ismini kurulduğu Harzem bölgesinden almıştır. Kendilerini Büyük Selçukluların mirasçısı saymışlardır. 1230’da Yassıçemen Savaşı’nda Anadolu Selçuklu Devleti’ne yenilerek yıkılma sürecine girmişlerdir. Yıkılmaları Anadolu’nun Moğol istilasına girmesine ortam hazırlamıştır.